Autorzy artykułu: dr Joanna Łuczak-Tarka oraz apl. adw. Adrianna Michałowicz.
Prawo do wizerunku podlega ochronie na gruncie ustawy z dn. 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych[1] (dalej: Pr. Aut.). Ustawa ta nie zawiera co prawda legalnej definicji wizerunku, to jednak w doktrynie i orzecznictwie interpretuje się to pojęcie szeroko, uznając za wizerunek „wytwór niematerialny, który za pomocą środków plastycznych przedstawia rozpoznawalną podobiznę danej osoby (lub danych osób)”[2], przy czym do kategorii tej zalicza się nie tylko portret czy fotografię, ale też karykaturę, maskę artystyczną, a nawet body art[3]. Jednocześnie, wizerunek jest daną osobową, która w zależności od stanu faktycznego będzie stanowiła informację o zidentyfikowanej lub możliwej do zidentyfikowania osobie fizycznej. Forma jego utrwalenia nie ma tu zasadniczego znaczenia, tzn. może to być zarówno zdjęcie czy nagranie z monitoringu. Istotne jednak będą narzędzia wykorzystywane w takim procesie – to one pozwolą na rozstrzygnięcie, czy w przypadku wykorzystywania konkretnego wizerunku dochodzi do przetwarzania danych zwykłych czy danych szczególnej kategorii. Wizerunek twarzy może stanowić daną biometryczną[4], jeśli jego przetwarzanie odbywa się przy użyciu specjalnych technik, takich jak techniki biometryczne[5]. Dlatego też administrator wykorzystując wizerunek np. swoich pracowników nie może zapominać zarówno o regulacjach RODO, jak i o przepisach prawa autorskiego.
Rozpowszechnianie wizerunku – kiedy konieczna jest zgoda?
Co do zasady, zgodnie z art. 81 ust. 1 Pr. Aut. nie można rozpowszechniać cudzego wizerunku bez zgody osoby na nim przedstawionej. Reguła ta doznaje trzech wyjątków:
- osoba, której wizerunek ma być rozpowszechniony, jest osobą powszechnie znaną, a jej wizerunek utrwalono w związku z pełnieniem przez nią funkcji publicznych (w szczególności politycznych, społecznych, zawodowych);
- wizerunek osoby stanowi jedynie szczegół całości takiej jak zgromadzenie, krajobraz, publiczna impreza, lub też;
- osoba otrzymała umówioną zapłatę za pozowanie.
W pozostałych przypadkach rozpowszechnianie wizerunku bez wymaganego prawem zezwolenia jest bezprawne. Wynika to z ochrony dóbr osobistych jednostki oraz konieczności zapewnienia jej wyłącznego prawa do decydowania o rozpowszechnianiu własnego wizerunku.
Pod pojęciem „rozpowszechniania” wizerunku, zgodnie z art. 6 ust. 1 pkt) 3 Pr. Aut., należy rozumieć udostępnienie go publicznie w jakikolwiek sposób. Będzie nim więc co do zasady np. umieszczenie zdjęcia pracownika na portalu społecznościowym firmy, w stopce wiadomości e-mail wysyłanych do klientów czy w folderze reklamowym przekazywanym potencjalnym kontrahentom na międzynarodowych targach branżowych. Jednocześnie rozpowszechnianie wizerunku stanowi bez wątpienia przetwarzanie danych osobowych, o którym mowa w art. 4 ust. 2 RODO. Należy zatem odwołać się do przesłanek legalizujących przetwarzanie – a w analizowanym przypadku do zgody (do której nawiązuje także Pr. Aut.) i realizacji prawnie uzasadnionych interesów administratora.
Warunki, które musi spełniać zgoda
Przepisy prawa autorskiego nie precyzują, jakie warunki musi spełniać prawnie wiążąca zgoda na rozpowszechnianie wizerunku. Stąd wiele wątpliwości, które częściowo rozstrzygane są przez orzecznictwo. Z pewnością zgoda musi być wyrażona wprost i to w sposób niebudzący wątpliwości; nie można jej domniemywać – podobnie jak w przypadku zgody na przetwarzanie danych osobowych. Przykładowo, sam brak sprzeciwu wobec fotografowania, a nawet pozowanie do zdjęć, może oznaczać jedynie zgodę na utrwalenie wizerunku, ale nie na jego rozpowszechnianie (zob. wyr. SA w Poznaniu z 30.5.2006 r., I ACa 246/05, niepubl.; wyr. SA w Warszawie z 10.2.2005 r. I ACa 509/04, niepubl.). Mimo takiego rygoryzmu, prawo nie ustanawia żadnych wymogów co do formy zgody, tzn. może być ona wyrażona przez każde zachowanie ujawniające wolę danej osoby w sposób dostateczny, w tym ustnie lub w postaci elektronicznej.
Przepisy RODO także nie wprowadzają wymogów dotyczących formy wyrażenia zgody na przetwarzanie. Istotna będzie jednak możliwość wykazania przez administratora, z uwagi na zasadę rozliczalności[6], która z przesłanek legalizujących została spełniona, a w przypadku rozpowszechniania wizerunku, że podmiot danych wyraził zgodę na przetwarzanie danych poprzez jego upublicznienie. Zgoda taka musi również kumulatywnie spełnić następujące wymogi tzn. być dobrowolna, konkretna, świadoma i jednoznaczna[7].
Na gruncie przepisów prawa autorskiego ważne jest, aby osoba wyrażająca zgodę miała świadomość w jaki sposób jej wizerunek będzie rozpowszechniany – zdarza się bowiem, zwłaszcza w przypadku tzw. zgód blankietowych, zezwalających na rozpowszechnianie wizerunku w dowolny sposób, że sądy przyjmują nieważność tego typu zezwolenia w zakresie, w jakim udzielający zgody nie wiedział na co rzeczywiście się godzi (zob. przykł. wyr. SA w Warszawie z 7.5.2014 r., I ACa 1686/13). Zezwolenie takie nie może mieć więc charakteru abstrakcyjnego, ale powinno wskazywać na konkretne okoliczności (a przynajmniej ich rodzaj), w których wizerunek może być rozpowszechniany, w tym na formę przedstawienia wizerunku, miejsce, czas publikacji, a także na to, jakim komentarzem wizerunek będzie opatrzony. Podobnie, motyw 42 preambuły RODO zwraca uwagę, że świadome wyrażenie zgody na przetwarzanie danych ma miejsce, gdy podmiot danych zna co najmniej tożsamość administratora oraz zamierzone cele przetwarzania. Stwierdzenie to nie stanowi jednak podstawy do zwolnienia administratora od konieczności spełnienia obowiązku informacyjnego, o którym mowa w art. 13 RODO. Jeśli jest nim pracodawca, a zgoda została wyrażona już w trakcie trwania stosunku pracy to wystarczy, że obowiązek ten zostanie zrealizowany w części – w zakresie związanym bezpośrednio z upublicznieniem wizerunku.
Odwołanie zgody
Uznaje się, że zezwolenie na rozpowszechnianie wizerunku, udzielone na podstawie art. 81 ust. 1 Pr. Aut., może być w każdym czasie odwołane, chyba że odwołanie to staje się bezprzedmiotowe, ponieważ interes majątkowy został już zrealizowany (np. gdy zdjęcie zostało już upublicznione w sposób określony przez strony). Odwołanie zgody działa więc ex nunc (wyr. SA z Wrocławia z 26.2.2007 r., I ACa 1492/06) – tzn. od chwili złożenia stosownego oświadczenia woli na przyszłość.
Niepoprawną, z punktu widzenia prawa, praktyką jest stosowanie w umowach postanowień przewidujących nieodwołalną zgodę osoby, której wizerunek utrwalono, na jego rozpowszechnianie w przyszłości. Takie zastrzeżenie pozbawiające podmiot uprawniony możliwości wyrażenia sprzeciwu wobec rozpowszechniania jego wizerunku nie znajduje potwierdzenia ani w przepisach, ani w literaturze. Teoretycznie w ramach swobody kontraktowania strony mogą tak ograniczyć prawo osoby portretowanej, niemniej jednak stoi to w sprzeczności z zasadą autonomii jednostki (będącej podstawą wprowadzenia tego typu regulacji) i wolności zmiany podjętej decyzji[8], a nawet z potrzebą ochrony ludzkiej godności[9]. Mimo to czasami dopuszcza się koncepcję, według której ograniczenie swobody odwołania zgody na rozpowszechnianie wizerunku jest uzasadnione w sytuacji, gdy umowa o gospodarcze wykorzystanie wizerunku ma na celu wyłącznie realizację interesów majątkowych uprawnionego (np. gdy dochodzi do rozpowszechniania wizerunku w celu reklamowym, merchandisingowym). Wówczas, prawo do wizerunku zostałoby częściowo „sparaliżowane” na czas obowiązywania umowy[10]. Uprawniony będzie jednak mieć możliwość zakazania rozpowszechniania wizerunku, jeśli – w świetle nowych okoliczności – czynność ta będzie naruszać inne jego prawa osobiste, np. prawo do czci.
Opisana powyżej sytuacja nie budzi zasadniczych wątpliwości na gruncie RODO – tzn. zgoda na przetwarzanie danych w postaci rozpowszechniania wizerunku może być odwołana w każdym czasie, przy czym pozostanie ona bez wpływu na zgodność z prawem takiego przetwarzania przed jej odwołaniem[11]. Jednocześnie odwołanie zgody nie musi następować w taki sam sposób jak jej wyrażenie – administrator musi tylko zapewnić, aby było ono równie łatwe[12]. W przypadku odwołania zgody na przetwarzanie, przy jednoczesnym braku innej przesłanki legalizującej, podmiot danych może żądać usunięcia danych[13]. Sytuację administratora skomplikuje jednak wcześniejsze upublicznienie tych danych. Jeśli do niego doszło administrator ma obowiązek podjęcia tzw. rozsądnych działań w celu poinformowania innych administratorów przetwarzających te dane, że podmiot danych żąda realizacji prawa do bycia zapomnianym – a tym samym usunięcia wszystkich łączy (linków) do tych danych oraz ich kopii[14]. Działania podjęte w związku ze spełnieniem „obowiązku informacyjnego” wobec innych administratorów mają uwzględniać narzędzia i środki, którymi dysponuje podmiot zobowiązany oraz koszty takiej aktywności.
Prawnie uzasadniony interes administratora jako przesłanka legalizująca
Dopuszczalność przetwarzania przez pracodawcę danych osobowych w postaci wizerunku pracownika wymaga każdorazowej oceny. Przesłanką legalizującą dla przetwarzania tych danych może być także art. 6 ust. 1 lit. f) RODO – tj. niezbędność przetwarzania do celów wynikających z prawnie uzasadnionych interesów realizowanych przez administratora[15]. Administrator chcący powołać się na tę okoliczność jest zobligowany do przeprowadzenia tzw. testu równowagi, który służy ustaleniu, czy interesy lub podstawowe prawa i wolności podmiotu danych nie mają charakteru nadrzędnego w stosunku do jego interesów. Co ważne, powinien on zostać przeprowadzony przed rozpoczęciem przetwarzania danych w oparciu o art. 6 ust. 1 lit. f) RODO, gdyż w istocie jego wynik przesądzi o możliwości powołania się na tę przesłankę przetwarzania. W przypadku ustalenia, że interesy podmiotu danych lub też jego prawa i wolności mają charakter nadrzędny nad interesem administratora przetwarzanie danych w oparciu o wskazany powyżej przepis nie jest możliwe – przesłanka ta ma zatem charakter negatywny. Należy w pełni podzielić stanowisko W. Chomiczewskiego, że niezbędność przetwarzania do realizacji uzasadnionego interesu administratora należy oceniać odrębnie dla konkretnych kategorii danych[16]. Odnosząc się zatem do wizerunku pracowników, z uzasadnionym interesem pracodawcy, a jednocześnie z niezbędnością przetwarzania, będziemy mieli do czynienia, gdy np. ich zdjęcia wraz z imionami i nazwiskami będą umieszczane ze względów bezpieczeństwa na kartach dostępu do pomieszczeń. Przesłanka z art. 6 ust. 1 lit. f) RODO w wielu wypadkach nie będzie jednak spełniona dla przetwarzania polegającego na upublicznieniu wizerunku. Wyjątkiem od tej zasady będzieprzykładowo umieszczenie wizerunku rzecznika prasowego spółki na jej stronach internetowych.
Wybrane środki ochrony prawnej
W razie rozpowszechniania wizerunku osoby na nim przedstawionej bez wymaganego prawem zezwolenia przysługują roszczenia wymienione w art. 78 ust. 1 Pr. Aut., tj. żądanie zaniechania rozpowszechniania wizerunku, usunięcia skutków niezgodnego z prawem rozpowszechniania czy też żądanie odpowiedniej kwoty tytułem zadośćuczynienia lub przekazania określonej sumy pieniężnej na wskazany cel społeczny. Jednocześnie osobie, której dane dotyczą, przysługuje prawo do złożenia na działanie będące niezgodnym z prawem przetwarzaniem jej wizerunku skargi do organu nadzorczego[17], a także prawo do skutecznego środka ochrony prawnej przed sądem[18]. Naruszenie reguł przetwarzania danych obejmujących wizerunek, w tym np. jego bezprawne upublicznienie stanowi również podstawę do nałożenia na administratora kary pieniężnej, która w przypadku, gdy jest nim przedsiębiorstwo, może wynieść do 4 % jego całkowitego rocznego obrotu albo do 20 mln euro – w zależności od tego, która z kwot będzie kwotą wyższą. Takie przetwarzanie może także stanowić przestępstwo, zagrożone alternatywnie karą grzywny, ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat dwóch[19].
Ponadto podmiot, którego wizerunek rozpowszechniono bezprawnie, oprócz ww. uprawnień, może dochodzić swoich roszczeń na gruncie art. 24 k.c., ponieważ wizerunek jest traktowany jako dobro osobiste w rozumieniu przepisów kodeksu cywilnego (zob. art. 23 k.c.). Z tego względu może domagać się zaniechania działania zagrażającego jego dobru osobistemu, zadośćuczynienia pieniężnego lub zapłaty odpowiedniej sumy pieniężnej na wskazany cel społeczny. Może również żądać, aby osoba, która dopuściła się naruszenia, podjęła czynności potrzebne do usunięcia jego skutków (np. złożyła oświadczenie odpowiedniej treści i w odpowiedniej formie). Jeśli natomiast została wyrządzona szkoda majątkowa – poszkodowany może wnosić o jej naprawienie na zasadach ogólnych (tzn. wykazując działanie szkodzące, szkodę oraz związek przyczynowy pomiędzy tym działaniem a powstaniem szkody). Warto zaznaczyć, że opisane wyżej roszczenia mogą być dochodzone kumulatywnie (czyli łącznie) z roszczeniami wynikającymi z art. 78 ust. 1 Pr. Aut. Co więcej, samodzielną podstawę dochodzenia roszczeń odszkodowawczych przez podmioty danych z tytułu poniesionej szkody majątkowej lub niemajątkowej stanowi art. 82 RODO[20].
Autorzy artykułu:
dr Joanna Łuczak-Tarka
apl. adw. Adrianna Michałowicz
[1] Tekst jedn. Dz.U. z 2018 r. poz. 1191.
[2] J. Barta, R. Markiewicz, [w:] J. Barta, R. Markiewicz, Komentarz Pr. Aut, Warszawa 2011, s. 519.
[3] P. Ślęzak [w:] P. Ślęzak, Ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Komentarz, 2017, komentarz do art. 81, nb. 14-18.
[4] Zgodnie z definicją zawartą w art. 4 pkt 14 RODO „dane biometryczne” oznaczają dane osobowe, które wynikają ze specjalnego przetwarzania technicznego, dotyczą cech fizycznych, fizjologicznych lub behawioralnych osoby fizycznej oraz umożliwiają lub potwierdzają jednoznaczną identyfikację tej osoby, takie jak wizerunek twarzy lub dane daktyloskopijne.
[5] M. Kuba, [w:] E. Bielak – Jomaa, D. Lubasz (red.), Ogólne rozporządzenie o ochronie danych osobowych. Komentarz, Warszawa 2017, s. 276.
[6] Art. 5 ust. 2 RODO.
[7] Na temat wszystkich wymogów, które musi spełniać zgoda na przetwarzanie danych zob. D. Lubasz, [w:] E. Bielak – Jomaa, D. Lubasz (red.), Ogólne rozporządzenie o ochronie danych osobowych. Komentarz, Warszawa 2017, s. 351 i n. oraz Wytyczne Grupy Roboczej art. 29 RODO ds. Ochrony Danych dotyczące zgody z dnia 28.11.2017 r., 17/PL, WP (nieoficjalne tłumaczenie dostępne na stronie https://www.giodo.gov.pl/pl/1520346/10402, dostęp z dnia: 08.08.2018 r.).
[8] T. Grzeszak [w:] J. Barta (red.), Prawo autorskie. System Prawa Prywatnego, t. 13, s. 811.
[9] T. Targosz, Commercialisation of Personality Rights, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego 2007, nr 3, s. 53.
[10] T. Grzeszak [w:] J. Barta (red.), Prawo autorskie. System Prawa Prywatnego, t. 13, s. 814.
[11] Art. 7 ust. 3 RODO.
[12] Tamże.
[13] Art. 17 ust. 1 lit. b) RODO.
[14] Art. 17 ust. 2 RODO.
[15] Lub stronę trzecią.
[16] W. Chomiczewski, [w:] E. Bielak – Jomaa, D. Lubasz (red.), Ogólne rozporządzenie o ochronie danych osobowych. Komentarz, Warszawa 2017, s. 395.
[17] Art. 77 ust. 1 RODO.
[18] Art. 79 ust. 1 RODO.
[19] Zob. art. 107 ust. 1 ustawy z dnia 10 maja 2018 r. o ochronie danych osobowych (Dz.U. z 2018 r. poz. 1000).
[20] Więcej zob. N. Zawadzka, [w:] E. Bielak – Jomaa, D. Lubasz (red.), Ogólne rozporządzenie o ochronie danych osobowych. Komentarz, Warszawa 2017, s. 1049 i n.
Masz pytania dotyczące tematu artykułu? Skontaktuj się z autorem.
Zadaj pytanie
